 |
Botir USMONOV Toshkent kimyo-texnologiya instituti rektori, pedagogika va texnika fanlari doktori, professor |
Taʼlim — bu shaxsning intellektual, maʼnaviy, jismoniy va madaniy rivojlanishining asosi, uning muvaffaqiyatli ijtimoiylashuvi, iqtisodiy farovonligi hamda jamiyat va davlat rivojlanishining umumiy qadriyatlar va madaniyat bilan birlashtirilgan kalitidir.
Oʻzbekiston Respublikasi “Taʼlim toʻgʻrisida“gi Qonunining 3-moddasida: “… taʼlim — taʼlim oluvchilarga chuqur nazariy bilim, malakalar va amaliy koʻnikmalar berishga, shuningdek, ularning umumtaʼlim va kasbiy bilim, malaka hamda koʻnikmalarini shakllantirishga, qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan tizimli jarayon…” ekanligi belgilab qoʻyilgan.
Xuddi shu Qonunning 15-moddasida esa taʼlimning quyidagi shakllari nazarda tutilgan:
– institutsional (kunduzgi (kunduzgi, kechki));
– sirtqi;
– masofaviy;
– individual (tashqi, oila (uy));
– inklyuziv;
– ish joyida (ishda), dual1.
Shu bilan birga, Oʻzbekistonda zamonaviy taʼlim xizmatlari bozori mehnat bozori bilan oʻzaro deyarli aloqada emas, asosan oʻzicha faoliyat olib boradi.
Universitet bitiruvchilari duch keladigan muammolarni hisobga olgan holda (ish beruvchi tomonidan mutaxassislik boʻyicha ish tajribasiga qoʻyiladigan talablar, bitiruvchilar uchun markazlashtirilgan va kafolatlangan taqsimlash tizimining yoʻqligi), ish beruvchilar (nazariy bilimlari mustahkam amaliy koʻnikmalar bilan qoʻllab-quvvatlanmagan bitiruvchilarni ishga qabul qilish muammosi), biz va umuman, yosh mutaxassislarning chet elga ish qidirib ommaviy ravishda ketmasligini kafolatlash nuqtayi nazaridan davlat uchun taʼlimning dual shakli boʻyicha ilmiy tadqiqotlar olib borish juda dolzarb, deb hisoblaymiz.
“Dualizm”, “duallik”, “ikkilik” (lotincha dualis — qoʻsh) atamalari bilimning turli sohalari (falsafa, siyosatshunoslik, iqtisod, ijtimoiy va tabiiy fanlar)da keng qoʻllaniladi. Taʼlim sohasida esa dual taʼlim — taʼlim muassasasi va korxonadagi taʼlimni birlashtirish deya taʼriflanadi.
Dual kasbiy taʼlimning uslubiy tavsifi sifatida taʼlimning tashkiliy jihatdan alohida shakllari doirasida maʼlum bir profildagi malakali kadrlarni tayyorlash uchun taʼlim va ishlab chiqarish sohalarining muvofiqlashtirilgan oʻzaro taʼsirini oʻz ichiga oladi. Kadrlar tayyorlashning dual shakli elementlarini joriy etishning asosiy vazifasi kelajakda anʼanaviy shakl va usullarda kadrlar tayyorlashning asosiy kamchiliklarini bartaraf etish, nazariya va amaliyot, taʼlim va ishlab chiqarish oʻrtasidagi tafovutni yoʻqotish, yangi taʼlim shakllarini tashkiliy farqlar doirasida ish beruvchilarning talablarini hisobga olgan holda, malakali kadrlar tayyorlash sifatini oshirishdan iboratdir.
Kasb-hunar taʼlimining dual shakli
Kasb-hunar taʼlimining dual shakli — bu amaliy mashgʻulotlarni ishlab chiqarishda toʻliq boʻlmagan ish kuni va anʼanaviy taʼlim muassasasida oʻqitish bilan birlashtirilgan taʼlim jarayonidir. Kasb-hunar taʼlimining ushbu shakli mehnat bozori ehtiyojlariga muvofiq yuqori malakali kadrlar tayyorlash uchun davlat, ish beruvchilar, kasaba uyushmalari va turli jamoat birlashmalarining yaqin oʻzaro hamkorligi mexanizmi hisoblanadi.
Dual taʼlim shakli
Dual taʼlim shakli — bu taʼlim olishning bir usuli boʻlib, qoidaga koʻra, maʼlum bir malakaga ega boʻlish uchun shartnoma asosida korxona, muassasa va tashkilotlardagi oʻqitish bilan taʼlim muassasalaridagi oʻqitishni birlashtirish, yaʼni taʼlimning dual shaklda amalga oshirilishini nazarda tutadi.
Adam Smit oʻzining “Xalqlar boyligining tabiati va sabablarini oʻrganish” asarida (1776) dual taʼlimda shogirdlik va murabbiylik tizimlarini ish joyida kasbiy taʼlimning anʼanaviy usullari sifatida koʻrib chiqish kerakligini taʼkidlaydi, chunki bunda usta bilan birgalikda yosh ishchilar kasb asoslarini oʻrganishadi.
Dual taʼlim usuli haqida mushohada yuritilganida korxonalarni kadrlar tayyorlash jarayoniga jalb qilish uchun shart-sharoitlar yaratish, xususan, mutaxassislarni tayyorlash bilan bogʻliq katta xarajatlar toʻgʻrisida ham gap boradi.
Keng maʼnoda “dual taʼlim” tushunchasi ishdan ajralmagan holda taʼlim olish uchun yangi imkoniyatlar yaratish maqsadida universitetlar va korxonalarni birlashtiradigan oliy taʼlim dasturlarini tavsiflashda ishlatiladi.
Binobarin, dual taʼlim — bu oʻz vazifalarini toʻliq bajarib, ish haqi olish va bilimlarni parallel ravishda egallashdir.
Malakali ishchilarni kasbiy tayyorlashga oʻqitishning dual shakli elementlarini joriy etish raqobatbardosh mutaxassislar tayyorlash uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi.
Shuningdek, taʼlimning dual shaklini rivojlantirish taʼlim bozori va mehnat bozori oʻrtasidagi oʻzaro muloqot boʻlib, u koʻpincha taʼlim va mehnat bozori oʻrtasidagi munosabatlarning hozirgi holatini oʻrganadi, oliy taʼlim muassasasi bitiruvchisi uchun mehnat bozorining zamonaviy talablarini belgilaydi va tegishli subyektlar faoliyatining asosiy yoʻnalishlarini koʻrsatib beradi.
Buning uchun koʻp tarmoqli tajribaga ega, nazariya va amaliyot oʻrtasidagi muvozanatni saqlay oladigan, jamoada ishlashga qodir va muloqot qilish qobiliyati bor boʻlgan mutaxassislar talab qilinadi.
Shu bilan birga, talabalarning taʼlimini ish joyida tashkil etish uchun mutaxassislarni oldindan tayyorlash va bunday murabbiylarga ehtiyoj borligini taʼkidlash zarur.
Taʼlimning dual shaklini joriy etish ish beruvchilar talablarini inobatga olgan holda, mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirishning garovi hamdir. Taʼlimning dual shakli nafaqat universitet fanlari va ishlab chiqarishning, balki akademik fan yutuqlarining eng soʻnggi natijalari, innovatsion ishlanmalari va texnologiyalaridan foydalanishni ham oʻz ichiga olishi isbotlangan.
Dual taʼlim modeli korxonalarni kadrlar tayyorlash jarayoniga jalb qilishni nazarda tutib, xodimlarni oʻqitish bilan bogʻliq juda katta xarajatlarni talab qiladi. Chunki korxonalar yuqori kasbiy taʼlim xarajatlari kompaniyaning kelajakdagi rivojlanishi uchun ishonchli investitsiya ekanligini yaxshi biladi. Shu bilan birga, ular nafaqat taʼlim natijalariga, balki taʼlim mazmuni va uni tashkil etishga ham qiziqish bildiradi.
Dual taʼlim tizimini joriy etish hududlarni rivojlantirish strategiyasiga muvofiq ravishda zarur boʻlgan kasblar doirasida kadrlar tayyorlash boʻyicha taʼlim muassasalari sonini koʻpaytirishni taqozo etadi. Aynan mana shunday mashgʻulot turi talabaga oʻz bilimini koʻrsatish, ijodiy fikrlashni rivojlantirish, oʻz faoliyatini rejalashtirishni oʻrganish va kutilgan natijalarga erishish imkonini beradi.
Fikrimizcha, kasbiy taʼlimning uslubiy xarakteristikasi maʼlum bir profildagi mutaxassislarni tayyorlashda ikki tomonlama taʼlimning tashkiliy jihatdan har xil shakllari doirasida taʼlim va ishlab chiqarish sohalarining muvofiqlashtirilgan oʻzaro taʼsirini nazarda tutadi.
Oliy taʼlim va mehnat bozori ehtiyojlari oʻrtasida uygʻun munosabatni yaratish nafaqat bitiruvchilar malakasining yuqori darajasini taʼminlash va korxona mablagʻlarini tejash, ayni paytda, boʻlajak mutaxassislarning mehnat bozorida bandlik darajasini oshirish va ularning qobiliyatini yanada rivojlantirish imkonini beradi.
Talabalar uchun dual taʼlim egallangan mutaxassislik boʻyicha ishga joylashish va keyingi martaba uchun yaxshi imkoniyatlar yaratadi. Chunki dual tizimda oʻqitish ish beruvchilarning ehtiyojlariga imkon qadar yaqin hisoblanadi. Yuqori motivatsiya nafaqat bilim, balki kasbiy koʻnikma va malakalarning ham shakllanishiga olib keladi. Ish joyiga tayinlangan talabalar faqat matnlar bilan emas, ishlab chiqarish vaziyatlari bilan ham ishlaydi. Bunday sharoitda talabalar oʻquv maʼlumotlarining passiv isteʼmolchisi boʻlib qolmasdan, aktiv ijrochisi maqomiga erishadilar. Shu xususiyatlariga koʻra dual taʼlim yoshlarning ishlab chiqarishga va umuman, katta hayotga muvaffaqiyatli moslashishlariga yordam beradi.
Dual taʼlimni anʼanaviy taʼlimdan quyidagicha farqlash mumkin:
Birinchidan, dual taʼlim ish amaliyoti boʻyicha oʻrganishga qaratilgan boʻlib, bu shunchaki texnik koʻnikmalar jamlamasini egallash emas, balki tanqidiy fikrlash va tajriba orqali oʻrganishdir.
Ikkinchidan, dual taʼlim modeli oʻrganishni ish muhitida harakat qilish va muammolarni hal etish natijasi deb hisoblaydi va shuning uchun u jonli loyihalarga yoʻnaltirilgan.
Ishlab chiqarishda zamonaviy texnologiyalarning doimiy yangilanib borilayotgani va oliy taʼlim muassasalaridagi moddiy-texnik bazaning yetarli emasligini inobatga olib, Oʻzbekistonda dual taʼlimni joriy etishning dolzarbligini yana bir bor taʼkidlagan holda, taʼlimning ushbu shaklini qoʻllash boʻyicha birinchi ijobiy tajriba bilan oʻrtoqlashmoqchimiz.
Zamonaviy jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy oʻzgarishlar oliy taʼlim tizimida mutaxassislar tayyorlash sifatini oshiradigan shunday oʻzgarishlarni talab qiladi.
Oliy taʼlimning dual shakli jamiyat taraqqiyoti tendensiyalari va mehnat bozorining yuqori malakali kadrlarga boʻlgan ehtiyojlari bilan oʻzaro bogʻliqdir.
Xorij universitetlarida dual taʼlim muammosi yetakchi oʻrinlarda turadi. Buni Yevropaning mashhur tadqiqotchilari D.Bod, J.Brennan, J.Garnett, I.Kanningem, K.Kostli, B.Little, I.Nikson, J.Relin, N.Solomon, B.Valkman va boshqalarning mazkur masalaga oid asarlari tasdiqlaydi.
Respublikamizning taʼlim boʻyicha bir necha ekspertlari ham dual taʼlimni joriy etish boʻyicha boshqa mamlakatlar tajribasini oʻrganishning ijobiy taʼsiri haqida yakdil xulosaga kelishgan va taʼlimning ushbu shaklini Oʻzbekiston oliy oʻquv yurtlarida muvaffaqiyatli joriy etish boʻyicha tavsiyalar berishmoqda.
Oʻzbekistonda birinchi marta Vazirlar Mahkamasining 2022-yil 19-sentyabrdagi 660-son qarori bilan taʼlimning dual shaklida mutaxassislar tayyorlash konsepsiyasi tasdiqlandi . Ushbu Konsepsiya taʼlimning dual shakli boʻyicha Germaniya tajribasiga asoslanadi. 2021–2026-yillarda Konsepsiyada raqobatbardosh taʼlim muassasalari va manfaatdor ish beruvchilar: korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, shu jumladan, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari bilan bogʻliq boʻlgan korxonalar negizida dual taʼlim klasterlarini tashkil etish nazarda tutilgan.
Kasbiy taʼlim olishning dual shakli deganda, tegishli malakani olish uchun korxona, muassasa va tashkilotlardagi ish joylarida taʼlim dargohlarida shaxslarni (keyingi oʻrinlarda — talaba) qoida tariqasida shartnoma asosida oʻqitish majmuini nazarda tutadigan kasbiy taʼlim olish usuli tushuniladi.
Taʼlim jarayonini kasbiy (kasb-hunar) taʼlim olishning dual shaklida tashkil etishda uch tomon — talabnoma beruvchi, taʼlim muassasasi va xoʻjalik yurituvchi subyektning huquq va majburiyatlarini hisobga oladigan, uch tomonlama majburiyatli shartnoma imzolanadi. Shartnomadagi asosiy fikrlar orasida quyidagilar mavjud:
Taʼlim muassasasi quyidagilarga majburdir:
– talabaga tegishli kasb-hunar (kasbiy) taʼlim standarti darajasida taʼlim xizmatini taqdim etish;
– tadbirkorlik subyektini u bilan kelishilgan taʼlim dasturlari bilan taʼminlash;
– talabalar tomonidan oʻquv dasturini tashkil etish va amalga oshirish uchun masʼul boʻlgan ishlab chiqarish taʼlimi ustalarini (ishlab chiqarish taʼlimi ustasi yordamchisini) tayinlash;
– xoʻjalik yurituvchi subyekt bilan birgalikda dual taʼlim shakli boʻyicha oʻquv rejasini ishlab chiqish.
Xoʻjalik yurituvchi subyekt quyidagilarga majburdir:
– xavfli ish paytida talabaga ustoz (korxona subyektining amaliy mashgʻulotlar davomida oʻzlashtirilgan tajriba va bilimlarini talabaga oʻtkazadigan va talabaning ish joyiga moslashishiga yordam beradigan xodim) tayinlash.
Bir ustozga shogirdlikka bir nafardan ortiq universitet talabasi tayinlanishi mumkin emas. Xoʻjalik yurituvchi subyekt ish joyida amaliy mashgʻulot oʻtash uchun ikki tomonlama taʼlim shakli boʻyicha talabani tanlash huquqiga ega.
Talaba kasbiy taʼlim standartida nazarda tutilgan oʻquv natijalariga erishish majburiyatini oladi. Shuningdek, taʼlimga talabgor tomon taʼlim muassasasi bilan hamkorlik shartnomalari tuzgan xoʻjalik yurituvchi subyektlar roʻyxatiga muvofiq ravishda amaliy mashgʻulotlar oʻtkazish joyini ham tanlash huquqiga ega. Talabalar ikki tomonlama kasb-hunar taʼlimi olayotganlarida, muddatli mehnat shartnomalari tuzilgan taqdirda, tadbirkorlik subyektlari xodimlarining shtat jadvaliga kiritilishi mumkin. Talabalar tadbirkorlik subyektining ish joyida amaliy mashgʻulotlar oʻtganlarida ish haqi (roʻyxatga olingan ishsizlardan tashqari), boshqa pul mukofotlari va moddiy ragʻbatlantirish turlarini oladilar. Taʼlim olish uchun ariza beruvchi oʻquv jarayoni jadvalida koʻzda tutilgan yuklamani bajarish, taʼlim dasturi — kasbiy taʼlim standartida belgilangan kasbiy va asosiy kompetensiyalarni egallash, taʼlim natijalarini joriy baholash natijalari toʻgʻrisidagi yozuvlarni oʻz ichiga olgan kundalikni yuritadi.
Shuni taʼkidlash kerakki, amaldagi davlat taʼlim standartlari eng yaxshi holatda, garchi kasbiy kompetensiyalarni aktuallashtirish amaliyotga yoʻnaltirilgan shakllarning keng tarqalishini talab qilsa-da, nazariy va amaliy tayyorgarlikning teng nisbatini nazarda tutadi. Dunyoning turli mamlakatlarida qoʻllaniladigan mavjud modellar asosida taʼlimning dual shaklini qoʻllash modellarini qayta koʻrib chiqishni maqsadga muvofiq deb bilamiz. Chunonchi:
Bozor Modeli
Bu model Buyuk Britaniyada amalda qoʻllaniladi va davlatning bevosita kichik taʼsiri bilan tavsiflanadi. Malakali ishchi kuchi shakllanishini asosan bozor munosabatlari belgilaydi. Oʻqitish maʼlum bir korxonada olib boriladi. Oʻqitish mazmuni esa aniq vazifa bilan belgilanadi. Ishonamizki, ushbu taʼlim modelida ariza beruvchi juda tor malaka profilini oladi, bu esa kelajakda yangi ish qidirishda uni cheklab qoʻyishi mumkin.
Davlat tomonidan boshqariladigan model
Ushbu model Fransiyada keng qoʻllaniladi. Bu yerda oʻqitish va jarayonni tartibga solish mazmuni toʻliq davlatga tegishli. Fransiyadagi dual taʼlim tizimi talabalarga kasbiy malaka milliy katalogida roʻyxatdan oʻtgan barcha professional sertifikatlarga eshikni ochadi. Shogirdlik shartnomasini tuzgan (1 yildan 3 yilgacha) yoshlar korxonaning boshqa xodimlari bilan bir xil maqom va huquqlarga ega boʻlib, ish haqi oladilar. Treninglar ham ish joyida, ham talabalar oʻquv markazida amalga oshiriladi. Tizim milliy qonunchilik, mintaqaviy kengashlar, siyosiy institutlar va oʻquv markazlarini boshqaradigan ijtimoiy sheriklar tomonidan yuritiladi. Kadrlar tayyorlash esa quyidagi uchta manba orqali moliyalashtiriladi:
– korxonalarni har bir talabaning ish haqi miqdorida ish beruvchining badallaridan ozod qiladigan davlat hisobidan;
– hududiy kengashlar (mehnat uchun mukofotlar, oʻquv subsidiyalari) hisobidan;
– kompaniyalar (oʻquv soligʻi) hisobidan.
Fransiya hukumati muqobil taʼlimni rivojlantirish uchun turli choralar koʻrgan. Masalan, bu davlatda talabalar shartnomalari uchun kompaniyalarga minimal kvota joriy etilgan. Xodimlari soni 250 dan ortiq boʻlgan kompaniyalar muqobil taʼlim talabalari uchun shartnomaning 5 foizini taʼminlashi kerak.
Kooperativ Rejim
Mazkur model Germaniyada qoʻllaniladi. Bu yerda dual taʼlim tamoyili (oʻqitish va maʼlum bir ish joyida ishlash) amal qiladi.
Dual taʼlimning Yevropa tajribasini oʻrganar ekanmiz, Germaniya universitetlari 3 ta yaxshi oʻrnatilgan dual modelni ajratib koʻrsatishiga guvoh boʻlamiz. Bular:
- Kasb-hunar taʼlimi bilan integratsiyalashgan oliy taʼlim. Bu amaliy kasb-hunar taʼlimi bilan klassik oliy taʼlimni oʻz ichiga oladi. Ushbu model boʻyicha oʻqish sharti sifatida oʻrta yoki oʻrta kasb-hunar taʼlimi toʻgʻrisidagi guvohnoma, shuningdek, korxona bilan tuzilgan shartnoma nazarda tutiladi.
- Kasbiy faoliyat bilan integratsiyalashgan oliy taʼlim. Bu model kasbiy taʼlimni tugatgan yoki har qanday mutaxassislik boʻyicha koʻp yillik ish tajribasiga ega boʻlganlarga moʻljallangan. Taʼlim, agar u oʻqish yoʻnalishi bilan mazmunan bogʻliq boʻlsa, kasbiy faoliyatni davom ettirishga ruxsat beradi. Bu holatda universitet, talaba va korxona oʻrtasida uch tomonlama shartnoma majburiydir.
- Mehnat amaliyoti bilan uzviy bogʻlangan oliy taʼlim. Bunda korxonada uzoq muddatli amaliyotdan oʻtish nazarda tutiladi. Ushbu taʼlim modelida oʻrta yoki oʻrta kasb-hunar taʼlimi toʻgʻrisidagi hujjat oʻqishga kirish sharti hisoblanadi.
Bundan tashqari, yana dunyo miqyosida oliy taʼlim muassasalarida amal qiladigan quyidagi dual taʼlim modellarini koʻrsatib oʻtish maqsadga muvofiqdir:
- Talabaning korxonadagi koʻp yillik ish tajribasi bilan uzviy bogʻlangan oliy maʼlumot. Oʻquvchilarni oʻqitish sxema boʻyicha amalga oshiriladi: nazariy sikl va bilimlarni, elementar koʻnikma va malakalarni shakllantirish taʼlim muassasasida, murakkab kompleksli koʻnikma va malakalarni hosil qilish esa ish joyida amalga oshiriladi.
- Dual konsorsium modeli. Ushbu model Internet texnologiyalari asosida oʻqitishning nazariy (masofaviy) qismini va ishlab chiqarishda amalga oshiriladigan amaliy komponentni oʻz ichiga oladi. Nazariy mashgʻulotlar kechki payt, amaliy koʻnikma va malakalarni oʻzlashtirish esa kun davomida oʻtkaziladi. Dual taʼlimning bunday modelini amalga oshirish oʻquv vaqtini qisqartirish imkonini beradi.
- Kasbiy faoliyat bilan uzviy bogʻlangan oliy taʼlim. Ushbu model boʻyicha kadrlar yetishtirish turdosh sohalar boʻyicha mutaxassislarni qayta tayyorlashni nazarda tutadi va oʻquv jarayonining uzluksizligini taʼminlaydi.
- Sendvich taʼlim modeli. Nazariy va oʻquv-ishlab chiqarish (ishlab chiqarish)ning oʻqitish davrlarini almashtirishni nazarda tutadi. Bunday oʻqitishning nazariy qismi taʼlim muassasasida, oʻquv-ishlab chiqarish yoki ishlab chiqarish qismi esa qoʻsh korxona, muassasa yoki tashkilotlarda amalga oshiriladi. Sendvich taʼlimning innovatsion shakli boʻlib, oʻquv jarayoni 4 yil davomida, asosan bakalavriat bosqichida amalga oshiriladi. Shundan 3 yilini talaba oliy taʼlim muassasasida va 1 yilini esa boshqa davlatdagi universitetda oʻqiydi yoki korxonada stajirovka oʻtaydi.
- Kooperativ taʼlim modeli. AQSh va Kanadadagi taʼlim muassasalarida keng qoʻllaniladi. Mutaxassislar tayyorlash oliy taʼlim muassasasi bilan taʼlimning amaliy tarkibiy qismi amalga oshirilayotgan korxona oʻrtasidagi hamkorlikni belgilaydi. Kooperativ taʼlim Germaniyada birlashtirilgan taʼlim modeli sifatida joriy etilgan. Bugungi kunda Germaniyada turli sohalarda kadrlar tayyorlash dasturlari mavjud boʻlib, asosan muhandislik — 39%, iqtisod — 32% dan iborat. Tegishli ish joyida oʻqitish yuqori malakali kadrlarni tayyorlash imkonini beradi.
Kasbiy taʼlimning dual tizimi Germaniyaning muvaffaqiyatli iqtisodiy rivojlanishida muhim rol oʻynagan.
Professor X.Kramerning taʼkidlashicha, Germaniya iqtisodiyoti eksportga yoʻnaltirilgan boʻlib, uning kuchli tomonlaridan biri yuksak texnologiyali yuqori sifatli mahsulotlardir. Ammo bunday mahsulotni olish uchun dual tizim doirasida oʻqitiladigan yuqori malakali ishchilar kerak boʻladi.
Germaniyada federal darajada “Kasb-hunar taʼlimi toʻgʻrisida“gi qonunlar, “Xulosa hunarmandchiligi”, “Oʻqituvchilarning munosibligi toʻgʻrisidagi direktiva” qabul qilingan boʻlib, ular talabaning korxona va taʼlim muassasasi bilan munosabatlarini tartibga soladi.
Germaniya taʼlimning dual shaklini joriy etishda “kashshof” ekanini inobatga olib, biz ushbu mamlakatdagi taʼlim tizimini yanada toʻliqroq tavsiflab, politsiyachilarni tayyorlash tajribasiga eʼtibor qaratishni maqsadga muvofiq deb topdik.
Germaniyada 1-oʻquv yili uchun oʻquv faoliyatini tashkil etish 31 haftalik nazariy kursni oʻz ichiga oladi. Birinchi kursni tamomlagandan soʻng oʻquv markazida oʻn haftalik, tuman ichki ishlar boʻlimlarida besh haftalik amaliy mashgʻulotlar oʻtkaziladi. Ikkinchi yil nazariy taʼlim 35 hafta davom etadi. Shu bilan birga, mashgʻulotlarda amaliy komponentning ulushi 15 haftagacha oshadi.
Uchinchi yil oʻquv mashgʻulotlari tuman politsiya boʻlimlarida amaliy mashgʻulotlardan boshlanadi va 12 hafta davom etadi. Nazariy tayyorgarlik mashgʻulotning oʻrtasida oʻtkaziladi va 15 haftani tashkil qiladi. Keyin talabalar oʻquv markazida (6 hafta), tuman ichki ishlar boʻlimlarida (6 hafta) va yakuniy amaliyot (4 hafta) shaklida amaliy mashgʻulotlardan oʻtishadi.
Germaniyada 1-darajadagi (politsiyada ishlashga imkon beruvchi, asosiy) mutaxassislarni tayyorlash dasturlari boʻyicha uch yil davomida oʻqitishning amaliy qismi taxminan 40% ni tashkil qiladi. Germaniyada oʻz ishida yuqori koʻrsatkichlarga erishgan mutaxassislar, shuningdek, eng malakali va qobiliyatli pedagog kadrlar bilan toʻrt yilga shartnoma tuziladi. Oʻqituvchining professor-oʻqituvchilar tarkibiga qoʻyiladigan talablarga muvofiqlik darajasi oʻquv markazi mutaxassislari tomonidan belgilanadi: ular bunday mutaxassislarni aniqlaydilar, ular bilan fanlarni oʻqitish metodikasi boʻyicha mashgʻulotlar tashkil qiladilar. Keyinchalik oʻqituvchi bilan shartnomani uzaytirish mumkin.
Germaniyada huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarini tayyorlash odatda politsiya maktablari (politsiya oʻquv markazlari)da amalga oshiriladi. Shuningdek, politsiya xodimlari tayyorlanadigan politsiya kollejlari (akademiyalari) mavjud. Har bir tumanda politsiyachilarni tayyorlash dasturlari farq qilishi mumkin boʻlsa-da, ikkilik tamoyili hamma uchun umumiydir.
Masalan, Gamburgda politsiya xodimlarini tayyorlash port va jinoiy politsiya faoliyatining ixtisosligi boʻyicha amalga oshiriladi va 2,5 yil davom etadi. Oʻqitish va shaxsiy rivojlanish, arizachining karyerasini qurishiga yordam berish Gamburg politsiyasini tayyorlash dasturining asosiy maqsadidir. Nazariy mashgʻulot quyidagi fanlarni oʻrganishni oʻz ichiga oladi: jinoyat va jinoyat-protsessual huquqi, falsafa, nozik huquq, politsiya kasbi, politsiya taʼlimoti, sud ekspertizasi, umumiy maʼmuriy (politsiya huquqi), quroldan foydalanish toʻgʻrisidagi qonun, davlat xizmatlari toʻgʻrisidagi qonun, fuqarolik huquqi, atrof-muhit hamda siyosat.
Politsiya xodimlari ikki til (nemis va ingliz tillari)ni koʻpi bilan 1 yil davomida oʻrganadilar. Shunday qilib, oʻqituvchining oʻquv markazida qolish muddati maksimal 5 yilni tashkil etadi. Shundan soʻng u oʻquv markaziga yuborilgan boʻlimga qaytadi. Yaʼni oʻqituvchi maʼlum muddatdan soʻng oʻzi kelgan boʻlimga qaytishi zarurligini va u xizmat muddati tugaguncha taʼlim tashkilotida qola olmasligini aniq biladi. Bunday sharoitda professor-oʻqituvchilar oʻzlarini yaxshiroq koʻrsatishga harakat qilishadi, doimiy ravishda malaka darajasini oshirishadi. Natijada, talabalar ham, ish beruvchilar ham muvaffaqiyatga erishadilar.
Dual taʼlimning afzalliklari orasida quyidagilarni ajratib koʻrsatish mumkin:
– taʼlim tashkiloti va ish beruvchilar oʻrtasida mehnat dasturlari mazmunini muvofiqlashtirish;
– ish beruvchilar talablariga javob beradigan vakolatlar toʻplamini olish;
– taʼlim dasturining oʻzgaruvchan qismiga asoslangan qoʻshimcha vakolatlarning individual toʻplamini oʻzlashtirish imkoniyati;
– zamonaviy moddiy-texnika bazasida kadrlar tayyorlash;
– bitiruvchilarning moslashish muddatlarini qisqartirish.
Shu bilan birga, taʼlimning dual shaklini tashkil etish sohasidagi munozarali masalalar, fikrimizcha, talaba uchun:
– deyarli boʻsh vaqt yoʻq
– tajribali ishchi bilan bir xil vazifalarni bajarayotganda kam ish haqi olish
– oʻqishni tugatgandan soʻng ishga joylashish kafolati yoʻq
Muassasalar va tashkilotlar uchun:
– talabalarga murabbiylar tayinlash zarurati
– taʼlim olish jarayonida talabalar tomonidan rasmiy vazifalarni yomon bajarganligi sababli muassasa yoki tashkilot obroʻsi pasayishi ehtimoli
Oliy taʼlim muassasalar uchun:
– oʻquv rejalarini, oʻquv jadvallarini global qayta koʻrib chiqish;
– umumiy rivojlanish fanlarining roʻyxatdan chiqarilish xavfi;
– dual shakldagi taʼlimni tashkil etish boʻyicha hamkor boʻladigan muassasa va tashkilotlarni mustaqil izlash zarurati;
– standartlar mavjud boʻlmaganda, yangi oʻquv-uslubiy majmualarni yaratish;
– professor-oʻqituvchilar tarkibiy qismining qisqarish ehtimoli;
– klassik taʼlim olgan keksa avlodning universitetga ehtimoliy ishonchsizligi.
Yuqoridagi barcha fikr-mulohazalardan kelib chiqib hamda dunyoning yetakchi davlatlarida dual taʼlimni joriy etish borasidagi ijobiy tajribalar haqida maʼlumotga ega ekanligimizni nazarda tutib, Oʻzbekistonda oliy taʼlim sohasida tegishli islohotlarni amalga oshirish uchun barcha asoslar bor deb hisoblaymiz.
Biz dual taʼlim yoshlar uchun kasbiy ijtimoiylashuv vositasi ekanligini taʼkidlaymiz, chunki bu ularga malakali kadr boʻlish uchun eng yaxshi imkoniyatlarni beradi. Bu yosh malakali ishchilar avlodini shakllantirishning asosiy manbai boʻlib, bevosita mehnat hayotining maqbul boshlanishini taʼminlaydi. Kasb-hunar taʼlimi siyosati va strategiyasining ayrim jihatlarini ishlab chiqishda qoʻshma tadbirlar doirasida ish beruvchilar va kasaba uyushmalari, davlat va nodavlat tuzilmalari vakillarining pozitsiyalari va hamkorligini muvofiqlashtirish jarayonida alohida ahamiyatga ega.
Xullas, dual taʼlim taʼlimni tashkil etishning ilgʻor shaklidir. Faqat buni amalga oshirish uchun, eng avvalo, subyektlar oʻrtasidagi munosabatlarni huquqiy sohada mustahkamlash borasida tomonlarning huquq va majburiyatlari aniq koʻrsatilishi kerak boʻlgan namunaviy shartnomalar ishlab chiqilishi kerak boʻladi.